Een onmogelijke plek voor een boom, zo zou je denken. Maar deze berk doet het maar mooi: groeien op een dukdalf. Ik zag haar ineens, terwijl de plezierbootjes onder de geopende brug doorvoeren. Toch is het niet helemaal verwonderlijk dat ze dit doet. Want de berk maakt zeer veel vruchtjes die makkelijk door de wind worden verspreid en zelfs door kieren van huizen kunnen binnendringen. Het groeien op uitzonderlijke plekken kenmerkt de berk bij uitstek. Ze kan tegen extreme omstandigheden en stelt weinig eisen aan de omgeving. Daarom vind je haar in vrijwel alle milieus en grondsoorten. Deze eigenschappen maken de berk tot een typische ‘pionierplant’, een plant die zich vestigt op open en kale plekken. Ze beschermt zichzelf tegen de zon met behulp van de witte, lichtweerkaatsende schors. Ook is ze winterhard. Daarom zie je haar tot in het hoge noorden, soms groeiend in een gedrongen, stuikachtige gestalte. Maar krijgt ze de vrije ruimte, dan ontstaat die typische lichtvertakte vorm met de dunne, beweeglijke takken.

Een berk is een boom die haar schoonheid in alle seizoenen laat zien. In de lente hangt ze vol met sierlijke katjes, in de herfst verkleuren de bladeren tot goudgeel. In tuinen worden berken vaak in groepen geplant om het effect van de witte schors nóg beter te laten uitkomen. Die schors bestaat uit een leerachtige kurklaag die bij het ouder worden scheurt en verhardt. De buitenste laag van de schors is voortdurend bezig zich te vernieuwen en valt soms in dunne, slecht verteerbare repen van de stam.

Naast een prachtig biologisch verschijnsel, is de berk ook een boom die behangen is met verhalen. Zo duikt ze in de Germaanse mythologie op als een goddelijke boom. In de Edda is ze de boom van Thor, de god van bliksem en oorlog. De Franse cultuurfilosoof Jacques Brosse beweert dat het de berk is, en niet de eik, die in het noorden een goddelijke boodschapper was. De boom diende als medium waarlangs druïden en sjamanen in contact traden met hun goden. De Finnen eren de berk in hun mythologie, de Kalevala. Daar is het de toverzanger Vainämöinen, de schepper van de wereld, die de berk als enige van alle boomsoorten niet met zijn bijl omhakt:

Vainämöinen, oud en wakker,
schaft een bijl aan scherp van snede,
om het bos te gaan ontginnen,
om met kracht het bos te rooien;
bomen, struiken velt hij neder,
slechts de berk spaart hij voor bijlslag,
tot een rustplaats voor de vogels
waar de koekoekroep kan klinken.
Adelaar daalt uit de hoogte
neer op wijd gespreide vleugels
om te zien wat daar gebeurde:
‘Waarom spaart gij deze berk daar,
laat hem onbeschadigd leven?
Waarom velt hem niet uw bijlslag?’
Vainämöinen geeft ten antwoord:
‘Daarom is zij daar gelaten
dat de vogels op haar rusten,
dat de arend daar zijn rust vindt.

In oude folkloristische gebruiken komt de berk naar voren als boom van vernieuwing en wedergeboorte. Zuivering van ziel en lichaam, afscheid nemen van het verleden, dat lijkt de berk te willen zeggen. Vaak heeft ze een rol gehad als ‘meiboom’. Getooid met bloemen in het haar en witte kleren aan, dansten de mensen rond deze meiboom, om het nieuwe leven te vieren. Ook werd de berk vereerd in de Pinkstertijd. In Engeland bestaat nog de gewoonte om kerken en huizen te decoreren met berkentakken. Het frisse groen symboliseert het nieuwe leven en het geritsel van de blaadjes staat voor de neerdalende, Heilige Geest.

Dat is het mooie van dit soort verhalen: ze geven aan dat de natuur, vroeger en nog steeds, ontelbaar veel gezichten heeft. Niet alleen vormt ze voor ons een bron van voedsel, grondstoffen, geneesmiddelen. Ook is ze een onuitputtelijke bron van verbeelding, schoonheid en inspiratie. Daarom is zo’n berkje op een dukdalf niet alleen een moedige pionier, maar ook verteller van wonderlijke verhalen …

(Stukjes tekst zijn afkomstig uit het boek ‘Flora’s kus’, door Willem Beekman en Frans Olofsen, Weleda, 2000)