Het zijn inmiddels gevleugelde zinnen: vleeseters zijn egoïstischer dan vegetariërs. Of: criminaliteit ontstaat in een rommelige omgeving. Uitspraken gebaseerd op gefingeerd onderzoek door de (ex-)hoogleraar sociale psychologie Diederik Stapel. Meer dan dertig publicaties verzon hij en dat is een doodzonde: de wetenschappelijke wereld heeft hem uit het nest geduwd.

Zijn motieven blijven vooralsnog onduidelijk. Is hij gezwicht voor competitiedruk, publicatiedrang, ambitie, ijdelheid? Toch voelt het als te gemakkelijk om hem zómaar, in ieder geval als mens, te veroordelen. Als ik diep in mezelf graaf, en voorbij mijn politiek correcte gevoel ga, dan begrijp ik hem wel. Want hoe schoon zijn mijn eigen handen eigenlijk? Zou ik de eerste steen kunnen werpen?

Ik denk terug aan mijn eerste fraude: afzwemmen. Amsterdam, het Zuiderbad. We moesten watertrappelen, maar mijn spieren hielden er bijna mee op. Toen voelde ik een touw, waarop ik mijn voeten zette. De badmeester merkte niets. Zo haalde ik mijn diploma. Liever fraude plegen, dan thuis moeten vertellen dat je bent gezakt.

Een ander voorbeeld. We maakten de Cito-toets. Mijn klasgenoten waren fanatiek aan het werk, maar ik droomde alleen maar, staarde door de hoge schoolramen naar de donkere, dreigende lucht, de kolkende wolken, luisterde naar de striemende wind. Gelukkig zat Jan voor me, het braafste en slimste jongetje van de klas. Op een gegeven moment leunde hij met een elleboog opzij en legde zijn hoofd op een hand. Pagina na pagina kon ik zijn antwoorden zien en nam ze over. Zonder Jan had ik waarschijnlijk een ander schooladvies gekregen …

Ook heb ik anderen uitgelokt om te frauderen. We hadden een proefwerk. Topografie. Juf wees steden, zeeën, gebergten en rivieren aan op die prachtige uitrolkaart van Europa. Kees, die naast me zat, leerde moeilijk. Hij zuchtte en keek me wanhopig aan. Subtiel schoof ik mijn antwoordenvel in zijn richting. Hij haalde een goed cijfer. Nog zie ik zijn brede, glunderende lach. Eindelijk een compliment van de juf!

Later, tijdens mijn studie, hebben we wel eens resultaten van biologische experimenten gladgestreken. Want dan waren we sneller klaar en de grafieken liepen mooier. Er is ook wel eens druk op me uitgeoefend om onderzoeksresultaten mooier voor te stellen. Publish or perish, werd me verteld … publiceer of verdwijn. Maar hele onderzoeken verzinnen, zoals Stapel deed, is me nooit gelukt. Daar moet je namelijk heel intelligent voor zijn. Probeer het maar eens: vanuit ideale conclusies terugdenken naar onderzoeksresultaten en een bijbehorend experiment ontwerpen … een ingewikkelde klus. Zo maakte Stapel wetenschap tot fictie, tot verbeelding, tot kunst. Wat een eenzaam proces moet dat geweest zijn …

Over kunst gesproken … ik zag een foto van Stapel, gemaakt op zijn werkkamer, nog in de ‘goede’ tijd. Het is een aangrijpend beeld. Hij kijkt je recht aan, met een zelfverzekerde, licht spottende blik. Een gearriveerde man. Vaag op de achtergrond, maar duidelijk herkenbaar, hangt een reproductie aan de muur. Onmiskenbaar het vijftiende-eeuws fresco van de Italiaan Fra Angelico (zie de foto bovenaan). Het gaat om een thema dat veel in de kunstgeschiedenis voorkomt, de zogenaamde annunciatie, dat wil zeggen: de verkondiging door de aartsengel Gabriël aan Maria dat ze een kind zal krijgen. Fascinerend dat Stapel juist deze reproductie voor zijn werkkamer uitkoos … wat een innerlijke spagaat! Aan de ene kant die ijle, kwetsbare afbeelding, gemaakt door een man waarvan bekend is dat hij zich bescheiden en dienend opstelde. Aan de andere kant al die wetenschappelijke fabulaties en de keiharde publieke terechtstelling. Het volgende beeld laat me niet los: Stapel die ’s ochtends zijn werkkamer binnenkomt en naar de annunciatie kijkt.

Wie het fresco in het echt wil zien moet afreizen naar een voormalig klooster in Florence, nu het wonderschone San Marco Museum. Angelico verbleef daar tussen 1436 en 1445. In die tijd heerste de Medici’s over de stadsrepubliek. Deze puissant rijke familie maakte een vloed aan kunst, architectuur en literatuur mogelijk. Eén van de Medici’s, Cosimo, gaf aan Angelico de opdracht om in het klooster de verblijfplaatsen van de monniken te verfraaien met fresco’s. Het meest bekende voorbeeld, ook door Stapel uitgekozen, is te zien in het trappenhuis. Ineens, als je omhoog loopt, sta je oog in oog met de zachte pasteltinten. Links zie je de schrijdende (of zwevende?) aartsengel. Maria staat rechts. Een mooie oefening voor ons hedendaagse, nuchtere bewustzijn: stel je eens voor dat een onzichtbaar wezen op je afkomt en onhoorbaar iets onzegbaars aan je duidelijk maakt. Dat heeft Angelico in een enkel beeld willen uitdrukken.

Nu leefde, tientallen jaren na Angelico, in hetzelfde San Marco klooster een fascinerende man, die er jarenlang prior was: Girolamo Savonarola. Zonder twijfel heeft hij de annunciatie van Angelico gezien. Dit is zijn indringende portret, geschilderd door Fra Bartolomeo:

Het afgewende gelaat van Savonarola zit vol tegenstellingen. De volle, bijna sensuele lippen, de grote, naar beneden wijzende neus, de licht verbaasde blik, de over zijn hoofd getrokken, zwarte monnikskap. De ideeënwereld van Savonarola was compromisloos en ging tegen de tijdgeest van de Renaissance in. Hij was antimodernist, hield boetepreken, had visioenen, hoorde stemmen, organiseerde boekverbrandingen en liet kunstwerken vernietigen. Feitelijk was hij nog een middeleeuwse ziel, een boeteprediker die in de Apocalyps geloofde. Tegenwoordig zouden we hem een fundamentalistisch christen noemen. De botsing met het verlichte denken van de Medici was onvermijdelijk. Maar de charismatische persoonlijkheid van Savonarola had een grote invloed op de Florentijnen. In 1494 moesten de Medici de stad zelfs verlaten. Na vier jaar konden ze terugkeren. Savonarola werd gevangengenomen. Na martelingen legde hij een bekentenis af. Het oordeel luidde: ketterij. Hij werd opgehangen en verbrand, in het hart van de stad, op het Piazza della Signoria.

Zowel Stapel als Savonarola hebben de annunciatie van Angelico van dichtbij ervaren. Beiden moeten iets gevoeld hebben van de diepere betekenis: het middelpunt van het fresco ligt niet bij Gabriël, noch bij Maria, maar tussen hen in. In de overlap van deze polariteiten, in het midden, ontstaat iets nieuws. Uit twee ontstaat drie. De annunciatie is daarmee een oerbeeld voor de dialoog, die de kracht heeft om fundamentalistische of onware waarheden te overwinnen. Daarom laat dat beeld van Stapel, die zijn werkkamer binnenkomt en Angelico ziet, me niet los. Daarom zie ik Savonarola voor me. Hij loopt de trappen van zijn klooster op, langs het fresco.