Voorpaginanieuws, afgelopen week. In een euforische stemming is bij het CERN in Genève de grootste deeltjesversneller ter wereld geopend, een zevenentwintig kilometer lange, ondergrondse tunnel waarin atoomdeeltjes op elkaar worden gebotst. Kosten zes miljard euro. Het grootste natuurkundige experiment ooit.

Deeltjes! Scherp herinner ik me nog het moment waarop mijn scheikundeleraar het atoommodel introduceerde. Een magische gebeurtenis. Hij vertelde over de protonen en neutronen in de kern en de schillen met elektronen er omheen. ‘Kijk’, zei hij, en wees naar een bordtekening van een atoom, ‘zo ziet materie er van binnen uit’. Daarna maakten we in ons schrift vergelijkbare tekeningen, bolvormige kernen, kleinere en grotere cirkels. Op een gegeven moment vroeg ik hem wat er tussen al die lijnen zat. ‘Niets!’, zei hij, en sloeg met zijn hand op het bord. Een ongrijpbare fascinatie was in me geplant. Het eerste filosofische vraagstuk in mijn leven.

Wat gaan ze nu bij het CERN doen? In de opgerolde tunnel jutten enorme magneetvelden protonen op tot bijna de lichtsnelheid en laten ze vervolgens op elkaar botsen. Bij dat proces ontstaan brokstukken en daar gaat het de onderzoekers om. Uit eerder onderzoek is gebleken dat de klassieke elementaire deeltjes uit nóg kleinere deeltjes bestaan, die allerlei prozaïsche namen dragen, zoals quarks. De laatste jaren zoemt de naam rond van een speciaal deeltje, dat Ene en Laatste deeltje, ook wel het Higgs-deeltje genoemd. Het is nog niet gezien, maar wordt, op grond van theoretische overwegingen, wel verwacht en de nieuwe versneller bij Genève moet het gaan vinden. Dat Higgs-deeltje is het Ontbrekende Deeltje binnen de familie van elementaire deeltjes. Als dat wordt gevonden dan is er die gedroomde Theorie van het Alles, het standaardmodel waarin al die deeltjes en hun eigenschappen, in één enkel systeem passen. Dan ontstaat een ultiem eenheidsbeleven dat mogelijk een deel van de euforie rondom dit project verklaart. Want het beleven van eenheid, van heelheid, is een beleven van schoonheid. En dat willen we als mensen.

Stel nu, doordenkend, dat het Higgs-deeltje wordt gevonden, dan heeft dat vergaande theoretische gevolgen. Want, als ik de deskundigen tenminste goed begrijp, dat deeltje zou in staat zijn om al die andere deeltjes, die met lichtsnelheid voortbewegen, te vertragen tot … materie. En, omgekeerd doordenkend, dan zou, als je die Higgs-deeltjes uit de materie wegvangt, de materie verdwijnen tot … energie. Het lijkt wel een aflevering van Star Trek. Weg van de aarde, weg van het hier en het nu, op weg naar… ja … naar wat? De oerknal, de Big Bang, die kraamkamer van ons heelal? Het is niet voor niets dat het Higgs-deeltjes door sommigen het ‘Gods-deeltje’ wordt genoemd … mogelijk een andere reden die de euforie over het CERN-project verklaart.

Afgelopen week, toen ik de journaalbeelden van de deeltjesversneller zag, moest ik terugdenken aan de tijd waarin we als jongetjes knikkers op de straatstenen ketsten. We probeerden, tevergeefs, de gekleurde patronen binnenin eruit te krijgen. Met dezelfde instinctieve drang trapten we op insecten om te kijken hoe ze er van binnen uitzagen. Ik durf de stelling aan: bij het CERN gaat het om diezelfde grenservaring, gemetamorfoseerd naar de volwassen, hightech-wereld van de natuurkundigen. Leg de natuur op de pijnbank, zo zei Francis Bacon al aan het begin van de zeventiende eeuw, en we zullen haar geheimen ontfutselen. Het is een oeroude jongensdroom: het gevoel dat het geheim van het heelal, van de aarde, van het leven, in de materie huist. Maar dan zie ik mezelf weer kijken naar de straattegels, naar de brokstukken en het gruis van de knikkers. Een paar keer gooien, het was zo gebeurd. Toegegeven, in Genève is een kilometers lange tunnel gebouwd en miljarden euro’s uitgegeven. Maar de moeilijkste vraag is: hoe kun je die onderdelen samenvoegen tot een levend geheel? In feite is dit dezelfde magische vraag die in me sluimerde toen ik voor het eerst over het atoommodel hoorde. Het is een grenservaring waarin geloof en wetenschap lijken samen te vallen maar tegelijkertijd onoverbrugbaar ver uit elkaar liggen.