Een sensatie om in je moedertaal een nieuw woord te leren kennen! Ineens groeit je vocabulaire en niet met het minste woord: pilaarbijter. Vandaag hoorde ik het voor het eerst, staande bij een houtsnijwerk in de Bavokerk aan de Haarlemse Grote Markt. Een gastvrouw van de kerk moet mijn verbazing over dat wanstaltige mannetje hebben opgemerkt, want ze liep op me af en zei, zonder enige introductie: ‘dat is een pilaarbijter!’. Ik schrok, want ik kon het woord niet thuisbrengen en niet relateren aan wat ik voor me zag.

Thuis keek ik in van Dale’s woordenboek. Een pilaarbijter is ‘iemand die overdreven druk naar de kerk loopt, een schijnheilige, een femelaar’. Zo roept het ene schitterende woord het andere op … een femelaar is ‘een zoetsappige zeurkous, een kwezel die temend spreekt’ … en een kwezel is een ‘overdreven vroom persoon’, een ‘sufferd’ … en als je ‘teemt’, dan spreek je op ‘zeurderige toon’. Een ketting van wonderlijke, schitterende woorden met negatieve duiding. Het lijkt wel of de taal, om extreme situaties uit te kunnen drukken, over haar eigen grenzen reikt, tot in het onderste van de kan. Stel je eens voor: je bent in de kerk, of op het plein, in een gemeenschap waar je bijhoort, waar dan ook. Je ziet dat er over je gefluisterd wordt. Dan klinkt het harder en harder, tot het woord tot je doordringt en als een dolk in je rug steekt: ‘pilaarbijter!’. Vroeger, toen de taal krachtiger was, en betekenisvoller, moet zo’n woord geklonken hebben als een veroordeling, een openbare terechtstelling. Want huichelachtige schijnheiligen die in de steunpilaren van de gemeenschap bijten, horen er niet bij. De excommunicatie is onvermijdelijk. Iedereen kent deze dynamiek van groepen of gemeenschappen. Maar misschien hebben pilaarbijters ook positieve duiding. Want ze zijn kritisch over de gemeenschap, kennen de zwakke plekken ervan, zij het op een verborgen, onuitgesproken manier. Eén stapje verder en de pilaarbijter heeft de gedaante van een klokkenluider. Zo vertegenwoordigt de pilaarbijter universele menselijke eigenschappen, hij is een archetypische figuur die duizendvoudig voorkomt, vroeger en nu, buiten je om, en, als je eerlijk bent, ook in jezelf.