Bovenstaande litho komt uit het boek Kunstformen der Natur van Ernst Haeckel (1834-1919). Met verbluffende precisie is een aantal haarkwallen getekend. Maar er is, naar huidige maatstaven gerekend, met de afbeelding iets vreemds aan de hand. Door de nadruk op de symmetrie van de dieren en de harmonische, kunstzinnige rangschikking van de afbeeldingen, komt het geheel eerder romantisch dan wetenschappelijk over. De boodschap is: natura artis magistra – de natuur is de meesteres van de kunst. Dit is een typisch 19e-eeuwse opvatting, die ook te lezen is op het gebouw naast de hoofdingang van Artis (gesticht in 1838).
In het kielzog van het Darwinjaar 2009 is de belangstelling voor Ernst Haeckel gegroeid (met name door de publicatie van het boek The tragic sense of life, van Robert Richards). Hij was een intrigerende figuur, een multitalent, naast wetenschapper ook filosoof en kunstenaar (bovenstaande litho heeft hij zelf gemaakt!). In Duitsland, maar ook daarbuiten, heeft hij in belangrijke mate bijgedragen aan de popularisering van het Darwinistische gedachtegoed. Sommigen zien hem zelfs als voorloper van Darwin. Haeckel was een ‘totaaldenker’, die wetenschap ook toepaste op maatschappelijk, sociaal en politiek gebied. Daarom wordt hij ook wel gezien als ideologische voorloper van het nationaalsocialisme (maar die redenering is voor wie niet beter weet). Bij Haeckel gingen ratio en gevoel hand in hand, wetenschap en esthetiek scheidde hij niet (kijk maar naar de tekening boven). Haeckel zag samenhang en een doel in de natuur, iets dat in de huidige wetenschapsbeoefening ondenkbaar is. God en natuur waren voor hem niet te scheiden. Daarom was hij ook zo tegen de katholieke, dualistische leer, die lichaam en geest polair tegenover elkaar plaatst.
Een ander kenmerkend punt van zijn romantische instelling is het ontbreken van de scheiding tussen persoonlijk leven en (wetenschappelijk) werkleven. Op indringende wijze komt dit naar voren in bovenstaande litho. De grootste kwal, die zo’n beetje diagonaal door het beeld loopt, is een vertegenwoordiger van de soort Cyanea annasethe (Haeckel sprak van de Desmonema annasethe). Let op het tweede deel van de naam – annasethe. Dat refereert naar zijn eerste vrouw Anna Sethe, waarmee hij in 1862 trouwde. Plotseling, twee jaar later, op het moment dat zijn wetenschappelijke carrière in de lift zit, stierf ze, aan onverklaarde koortsen. Haeckel, die een diepe zielsverwantschap met haar voelde, was er kapot van. Een jaar later, tijdens een expeditie voor de kust bij Nice, neemt hij de kwal waar. De lange tentakels doen hem denken aan de blonde haren van zijn overleden vrouw. En omdat Haeckel de eerste was die deze kwallensoort beschreef, mocht hij een naam verzinnen. Als een ode aan zijn vrouw, aan wie hij ‘alles in zijn leven te danken heeft’, verwerkt hij haar naam in die van de kwal. Voor Haeckel was de kwal niet een lastig, vreemd wezen. Hij zag de schoonheid van het dier en projecteerde zijn leven en lot erop. De natuur was voor hem een spiegel van zijn innerlijk leven.
Salicornia 